Historia
Powstanie i rozwój
W 1810 roku wytyczono w Grajewie oddzielny cmentarz grzebalny w południowej części miasta, w odległości około 1,5 kilometra od kościoła. Wcześniej, to jest przed 1810 rokiem, zmarłych grzebano wokół świątyni na terenie określanym mianem cmentarza przykościelnego. Kolator zlecił wykonanie muru kamiennego wokół miejsca wyznaczonego na składanie szczątków doczesnych i opłacił wszelkie związane z tym koszty. Cmentarz nie miał wytyczonego oddzielnego miejsca, przeznaczonego na grzebanie dzieci nie ochrzczonych. Już w 1839 roku okazało się, że ogrodzenie cmentarza jest za słabe, a powierzchnia zbyt mała, aby można było zmieścić wszystkich zainteresowanych pochówkiem. W tym roku cmentarz posiadał już wyznaczone miejsce do grzebania niekatolików i nie ochrzczonych. Relacje z 1859 roku podają, że cmentarz był wówczas zbyt mały, jak na lokalne potrzeby, nadto słabo oparkowany i nieuporządkowany. Rok 1874 przyniósł dwukrotne powiększenie cmentarnego terytorium. Jak podaje rejestr z 1931 roku, powierzchnia cmentarza miała wielkość 2,67 hektara. Zaraz po wojnie, w 1948 roku, zwiększono nekropolię o 1,12 hektara i teren liczący już 3,79 hektara ogrodzono murem z kamienia i cementu. Poświęcenia cmentarza dokonał dwa lata później 18 czerwca 1950 roku, proboszcz parafii ksiądz J. Bałukiewicz.
Elementy architektoniczne
Każdy cmentarz, to nie tylko ciała złożone w ziemi i nagrobki stojące nad nimi, wskazujące miejsce pochówku i upamiętniające daną osobę. Cmentarz, to także wszystko inne, co znajduje się na obszarze wyłączonym spod użytku świeckiego, a przydzielony jako dominium zmarłych. Jeśli stosuje się określenie „miasto umarłych” na określenie takowego obszaru, to nie można zapominać także o tych wszystkich elementach, które wchodzą w jego skład, a nie są ani domami, ani też mieszkańcami z nich korzystającymi. Tak więc nekropolia to również ogrodzenie, układ alejek, piękno bram wejściowych, rozlokowanie grobów, kompozycja i dobór kwiatów, krzewów i drzew, dbałość o zieleń, nagrobki i wszelakie elementy funkcjonalne, pozwalające na pełnowartościowe chwile przeżyć emocjonalnych związanych z zadumą nad śmiercią i nad daną konkretną osobą, przed grobem której stanie przechodzień, zmierzający także, począwszy od dnia swych narodzin, ku miejscu wiecznego spoczynku.
Wśród elementów architektonicznych, wyodrębniających cmentarz w całym planie zagospodarowania przestrzennego, a także spośród wielu innych form użyteczności publicznej, jest mur, stanowiący formę ochrony miejsca świętego, ale także swym wyglądem artystycznym, a przynajmniej w minimalnym stopniu dbałością o wygląd, wskazujący na sakralność, na miejsce święte. Mur okalający starą część cmentarza grajewskiego wykonano z kamienia polnego ciętego, układanego na zaprawie cementowo - wapiennej do wysokości około półtora metra. Spoiny między kamieniami wyrównano wypukłą formą linii, tworząc tym samym element zdobniczy. W celu zapobieżenia przenikaniu wody w głąb chłonnego kamienia, stanowiącego budulec muru, wierzchnią warstwę przykryto kilkucentymetrowej grubości betonowym daszkiem jednospadowym, odprowadzającym wodę do wnętrza cmentarza. Dzięki konstrukcji daszka mur wydaje się być wyższy na zewnątrz, a niższy od środka cmentarza.
W obecnej postaci ogrodzenie starej nekropolii posiada trzy otwory wejściowe zaopatrzone w zamykane bramy. Główne wejście znajduje się od strony głównej ulicy i torów kolejowych. Ma formę tryptyku z czterema szerokimi kolumnami, między którymi umieszczono pośrodku dużą metalową bramę wjazdową, dwuskrzydłową, symetryczną, z trzema przęsłami poziomymi i jednym wygiętym w łuk, oraz mnóstwem pionowych pik, stanowiących główny element konstrukcyjny. Po bokach głównego otworu, umożliwiającego wjazd pojazdami mechanicznymi na teren symetrycznie rozmieszczone, znacznie mniejsze bramki wejściowe, z których korzystają przybywający na groby bliskich parafianie i zwiedzający. Konstrukcja całej bramy, oparta na trzech łukach, zawiera dodatkowe elementy zdobniczo - konstrukcyjne, w postaci chociażby prostych linii, wychodzących z połowy wysokości głównego łuku i biegnących aż do końca całego górnego zespołu nośnego. Nad każdym z trzech otworów wejściowych wykonawca dzieła umieścił niewielkie kolumienki oparte na planie kwadratu, przykryte symetrycznym czterospadowym daszkiem, zwieńczonym metalowym, misternie zdobionym krzyżem. Dominującym kolorem całej budowli jest brąz, a pomocniczym, służącym wyróżnieniu krawędzi - biały. W prawej skrajnej kolumnie umieszczono kamienną tablicę z napisem: „AD MAIOREM DEI GLORIAM! OGRODZENIE CMENTARZA TEGO WYKONANE 1947-1949 R.Z INICJATYWY I STARANIA KS. PRAŁATA BALUKIEWICZA SKARBNIKA ANTONIEGO BIELECKIEGO I CZŁONKÓW KOMITETU BUDOWY Z OFIAR PARAFIAN GRAJEWSKICH”
Pozostałe dwie bramy (jedna od strony północnej cmentarza, druga zachodniej, na połączeniu dwóch części nekropolii) posiadają zdecydowanie skromniejszą konstrukcję. Zostały wykonane z metalu, a ich zadaniem jest zwiększenie wygody w korzystaniu z dość znacznego obszaru cmentarnego oraz ochrona przed niepowołanym dostępem wtedy, gdy się je zamyka. Nie mają tak wielkiego uroku artystycznego ani dbałości wykonania, jak brama główna.
Plan cmentarza w jego starej, parafialnej części, nie posiada oznak regularności, symetrii, co związane jest z jego kilkakrotną rozbudową. Na całym obszarze (poza nielicznymi wyjątkami) widoczne jest przestrzeganie zasady pochówku nogami w kierunku wschodnim. Gorzej ma się sprawa z tworzeniem przejść miedzy poszczególnymi grobami. Zgodnie z zasadą, że im starsza kwatera, tym mniej miejsca pozostawionego dla przechodniów, a większa nieregularność (brak linii prostej) w rozmieszczeniu poszczególnych grobów. Kwatery nowsze, szczególnie te, powstałe po ostatnim powiększeniu obszaru cmentarnego, zachowują znacznie większą regularność i harmonię. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że część alejek biegnących ze wschodu na zachód wznosi się w górę i w niektórych odcinkach została wyposażona w kilkustopniowe płaskie schodki, ułatwiające wspinaczkę po terenie, który w okresie większej wilgotności podłoża mógłby okazać się niebezpieczny lub niedostępny. Kilka alejek sprawia wrażenie nie wyznaczonych przez projektantów, lecz powstałych w wyniku „wydeptywania” przez przechodzących ludzi, dla których było to wygodniejsze od korzystania z przygotowanych dróg.
Źródło: ks. P.Kownacki,"Grajewskie nekropolie". Grajewo 2003;